Ντε Βάαλ, Έντμουντ, Ο λαγός με τα κεχριμπαρένια μάτια

Μία κληρονομιά. Μία συλλογή. 264 γλυπτά. Μία λαμπερή εβραϊκή δυναστεία. Ένα ταξίδι στο χρόνο και στο χώρο. Τέσσερις πόλεις. Διακόσια χρόνια οικογενειακής ιστορίας. Διακόσια χρόνια, τα κρισιμότερα ευρωπαϊκά χρόνια, γεμάτα από καλλιτεχνικά κινήματα, χλιδή, κοσμοπολιτισμό αλλά και μίσος, προκατάληψη, αντισημιτισμό και πογκρόμ. 

Ο Λαγός με τα Κεχριμπαρένια Μάτια, το βιβλίο έκπληξη του κορυφαίου κεραμίστα Έντμουντ Ντε Βάαλ που τιμήθηκε με το βραβείο Costa 2010 στην κατηγορία βιογραφίας κι απέσπασε πλήθος άλλων διακρίσεων είναι από τα συναρπαστικότερα βιβλία όχι μόνο της χρονιάς, αλλά της δεκαετίας. Οι κριτικές που δέχτηκε διθυραμβικές:  "Σοφό, παράξενο, και συγκλονιστικό" (Guardian, Book of the Year). " Κομψό. Σεμνό. Τραγικό. Ομηρικό". (Stephen Frears).  Ο Ντε Βάαλ μέσα από την ιστορία των 264 μικροσκοπικών γιαπωνέζικων γλυπτών από ξύλο και φίλντισι, (κληρονομιά από τον τελευταίο θείο της δυναστείας των Εφρούσι) δίνει με αριστοτεχνικό τρόπο και μεγάλη ευαισθησία την απόηχο μιας Ευρώπης μαγεμένης από την Μπελ Επόκ, τα δείπνα, τους χορούς, την τέχνη. Μιας Ευρώπης impressionee από τη γνωριμία με τους ιμπρεσιονιστές ζωγράφους, Μονέ, Μανέ, Ντεγκά, Ρενουάρ. Μιας Ευρώπης γοητευμένης από το καινούριο κοσκινάκι, τη νέα ανακάλυψη, την Ιαπωνία σε βαθμό τέτοιο που να τη θεωρεί πακτωλό αντικειμένων τέχνης και καλλιτεχνικών επιρροών. Japonisme, το νέο είδος θρησκείας. 

Pierre - August Renoir, Το γεύμα των κωπηλατών. Στο βάθος
με το ημίψηλο, ο Σαρλ Εφρούσι.

Ο πλούσιος πρόγονος, Σαρλ Εφρούσι, που έζησε στο Παρίσι και πρώτος απέκτησε τα νέτσκε, υπήρξε τρίτος γιος (και για αυτό καλύτερος) μεγαλοεξαγωγέα σιτηρών αρχικά, τραπεζίτη στη συνέχεια. Μανιώδης συλλέκτης έργων τέχνης και μαικήνας νέων καλλιτεχνών, κριτικός τέχνης της επιθεώρησης Gazette des Beaux Arts αποτέλεσε το πρότυπο για τον προυστικό Σουάν, στο Αναζητώντας το Χαμένο Χρόνο. Βλέπουμε την πλάτη του στον πίνακα του Ρενουάρ "Le dejeuner des canotiers" (Το γεύμα των κωπηλατών). Είναι ο άντρας στο βάθος, με το ψηλό καπέλο και το μαύρο κοστούμι. Είναι ο πάτρωνας, που ακόμα και μια ηλιόλουστη κι απελευθερωμένη μέρα, κάπου στο βάθος της τέχνης, στο πίσω μέρος, είναι απολύτως αναγκαίος στην ιστορία της τέχνης, μας κλείνει το μάτι ο Ρενουάρ. 

Το Μάρτιο του 1899, ο πρώτος ξάδελφος του Σαρλ στη Βιέννη, Βίκτορ φον Εφρούσι πρόκειται να παντρευτεί τη λαμπερή βαρόνη Έμυ Σάυ φον Κορόμλα. Ο Σαρλ τους στέλνει κάτι ιδιαίτερο, ένα θεαματικό δώρο από το Παρίσι: μια μαύρη βιτρίνα με ράφια ντυμένα με πράσινο βελούδο και καθρέφτη για πλάτη, μέσα στον οποίο αντανακλώνται 264 νέτσκε. 

Μια πραγματεία περί αντισημιτισμού

Όμως οι Εφρούσι πέρα και πάνω από όλα παραμένουν Εβραίοι, το είδος εκείνο που η Ευρώπη λατρεύει να μισεί. 

...Οι Εφρούσι, les Rois du Ble, γίνονται αντικείμενο φθόνου ως νεόπλουτοι και την ίδια στιγμή τους αποδίδονται τιμές ως πάτρωνες. Τη μια στιγμή τους θυμίζουν τον έμπορο σιτηρών από την Οδησσό, τον πατριάρχη με το καταλεκιασμένο πανωφόρι και το προτεταμένο χέρι. Και την άλλη, η Μπεατρίς παρευρίσκεται σε κοσμική χοροεσπερίδα φορώντας το διάδημά της με τα εκατοντάδες λεπτεπίλεπτα χρυσά καλαμπόκια που πάλλονται. [...]Απλώς κοιτάξτε πώς ζούνε οι Εφρούσι, προτείνει ένα μακροσκελές κείμενο, το The Original Mr Jacobs: " η αγάπη για τα μικρά διακοσμητικά αντικείμενα, για όλα τα ετερόκλητα αντικείμενα ή μάλλον το πάθος των Εβραίων για ιδιοκτησία καταντά συχνά παιδιαριώδες"....

...Η απληστία των Εβραίων ήταν σύνηθες θέμα. Απλώς δεν ήξεραν τα όριά τους. Ο αντισημιτισμός ήταν μέρος της καθημερινότητας. Η χροιά του βιεννέζικου αντισημιτισμού διέφερε από τον παριζιάνικο αντισημιτισμό. Και στα δύο μέρη εκφραζόταν άλλοτε ανοιχτά και άλλοτε συγκαλυμμένα. Όμως στη Βιέννη δεν ήταν απίθανο να σου ρίξουν το καπέλο από το κεφάλι όταν περπατούσες στη Ρίνγκστρασε επειδή έδειχνες Εβραίος, να σε κακομεταχειριστούν ως βρομο-Εβραίο επειδή άνοιξες το παράθυρο στο βαγόνι του τρένου(Φρόυντ), να σου φερθούν απαξιωτικά στη συνεδρίαση μιας φιλανθρωπικής επιτροπής (Έμιλυ Εφρούσι), να διακόψουν την παράδοση του μαθήματός σου στο πανεπιστήμιο φωνάζοντας " Juden hinaus" - έξω οι Εβραίοι- , ώσπου να μαζέψει τα βιβλία του κι ο τελευταίος Εβραίος φοιτητής και να αποχωρήσει από την αίθουσα...

Αυτά στα τέλη του 19ου αι.  Μέχρι την άνοιξη του 1938, όπου:

...Άνθρωποι συλλαμβάνονται στο δρόμο και στοιβάζονται σε φορτηγά.Πολλές χιλιάδες ακτιβιστές Εβραίοι στέλνονται ως ταραχοποιοί στο Νταχάου [...]. Άνθρωποι εξαφανίζονται. Την Τετάρτη ο παλιός φίλος του Πιπς, ο συγγραφέας Έγκον Φρίντελ πηδά από το παράθυρο του διαμερίσματός του όταν βλέπει να φτάνουν στρατιώτες και να κάνουν ερωτήσεις στο θυρωρό της πολυκατοικίας του. Μέσα στο Μάρτιο και τον Απρίλιο γίνονται 160 αυτοκτονίες Εβραίων. Οι Εβραίοι απολύονται από θέατρα και ορχήστρες. Όλοι οι κρατικοί και δημοτικοί υπάλληλοι έχουν απολυθεί. 183 Εβραίοι δάσκαλοι χάνουν τη δουλειά τους. Όλοι οι Εβραίοι δικηγόροι και δημόσιοι κατήγοροι απαλλάσσονται από τα καθήκοντά τους...[ ...]

Μετά το 1944:

... Όταν έγινε το Άνσλους ζούσαν στην Αυστρία 185.000 Εβραίοι. Από αυτούς μόνο 4.500 γύρισαν πίσω, ενώ 65.459 είχαν σκοτωθεί. Ευθύνες δεν καταλογίστηκαν σε κανέναν. Η νέα Αυστριακή Δημοκρατία που εγκαθιδρύθηκε μετά τον πόλεμο έδωσε το 1948 αμνηστία στο 90% των μελών του ναζιστικού κόμματος, και μέχρι το 1957 είχε κάνει το ίδιο και για τα μέλη των Ες-Ες και της Γκεστάπο.

Η  συλλογή νέτσκε

Η επιβίωση

Πώς επιβιώνεις μέσα από τέτοια καταστροφή; Απάντηση: όταν δείχνεις μικρός κι ασήμαντος. Τόσο μικρός ώστε όταν η Γκεστάπο αλωνίζει το σπίτι και πλιατσικολογά, συσκευάζει τα ασημικά και καταρτίζει καταλόγους με τα έργα τέχνης, εσύ - μικρός σα σπιρτόκουτο, χωράς στην τσέπη της υπηρέτριας Άννας. Μαζί με κάνα δυο ακόμα. Που σας χώνει κάτω από το στρώμα. Και κοιμάται πάνω σας. Και σας φυγαδεύει κρυφά, πίσω στα μέλη της οικογένειας που έχουν επιβιώσει. 

....Ακόμα κι όταν έχει πάψει κανείς να δένεται με τα πράγματα, είναι κάτι ωστόσο το να έχει υπάρξει δεμένος με αυτά. Γιατί αυτό συμβαίνει για λόγους που οι άλλοι δεν μπορούν να καταλάβουν[...]

Ο λαγός με τα κεχριμπαρένια μάτια είναι πάνω από όλα ιστορία ανθρώπων ή το πώς τα αντικείμενα μπορούν να σου αφηγηθούν μια ιστορία. Ή για το πώς οι δικοί μας άνθρωποι ζουν πάντα μέσα από ό,τι άγγιξαν, ό, τι χάιδεψαν, ό, τι μας κληροδότησαν. Ειδικά ό,τι μοιάζει μικροσκοπικό και τιποτένιο. 

...Δεν είναι μόνο τα πράγματα που κουβαλάνε ιστορίες. Και οι ιστορίες είναι κατά κάποιο τρόπο πράγματα. Οι ιστορίες και τα αντικείμενα έχουν κάτι κοινό, μια πατίνα. Ίσως η πατίνα να είναι μια διαδικασία αντίστροφου τριψίματος, ώστε να αποκαλυφθεί η ουσία. [...]. Παίρνεις ένα αντικείμενο από την τσέπη σου, το βάζεις μπροστά σου κι αρχίζεις. Αρχίζεις να λες μια ιστορία...

Ο συγγραφέας Έντμουντ ντε Βάαλ